«Μολύνουμε τα ποτάμια και τον αέρα»: Οι περιβαλλοντικές ανησυχίες των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων

Οι σημερινές ανησυχίες για τα περιβαλλοντικά προβλήματα και την καταστροφή της Γης από τους ανθρώπους, μαζί με τις συζητήσεις για την ανατροπή αυτής της κατάστασης, δεν είναι κάτι καινούργιο. Χιλιετίες πριν, παρόμοιους προβληματισμούς είχαν οι άνθρωποι στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη.

Γραπτές πηγές από τα αρχαία χρόνια περιέχουν πολλές αναφορές στο περιβάλλον και τις βλάβες που υφίσταται – τη ρύπανση του εδάφους που καλλιεργούμε, του αέρα που αναπνέουμε και του νερού που πίνουμε, όπως αναφέρει το The Conversation. Ας δούμε τι μπορούν να μας διδάξουν οι αρχαίοι πρόγονοί μας για τη φύση και τη θέση μας στον κόσμο.

«Η Γη γονέας όλων των πραγμάτων»

Ο αρχαίος Ρωμαίος συγγραφέας και φιλόσοφος Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ο οποίος έζησε τον 1ο αιώνα μ.Χ., ανησυχούσε για τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι κακοποιούσαν τη φύση. Στο έργο του «Φυσική Ιστορία» έγραψε:

«Μολύνουμε τα ποτάμια και τα στοιχεία της φύσης, και τον ίδιο τον αέρα, που είναι το κύριο στήριγμα της ζωής, τον μετατρέπουμε σε μέσο για την καταστροφή της ζωής».

Θεωρούσε τον πλανήτη ως κάτι που η ανθρωπότητα οφείλει να προστατεύει και όχι να βλάπτει, επειδή οφείλουμε την ύπαρξή μας στη μητέρα Γη:

«Είναι ευχάριστο καθήκον μου πρώτα απ’ όλα να υπερασπιστώ τον σκοπό της Γης και να την υποστηρίξω ως γονέα όλων των πραγμάτων».

Δύο χιλιετίες αργότερα, τα λόγια του Πλίνιου μας αφορούν ακόμα. Στον σύγχρονο κόσμο, οι ανησυχίες για την υγεία του περιβάλλοντος έχουν γίνει ένα από τα πιο καυτά πολιτικά θέματα. Για παράδειγμα, σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε πέρυσι σε σχεδόν 20.000 νέους στην Αυστραλία, το 44% πιστεύει ότι το περιβάλλον είναι το πιο σημαντικό ζήτημα της εποχής μας.

Οι ζημιές των στρατών

Οι Ρωμαίοι συγγραφείς παρατηρούσαν ότι οι στρατιώτες δηλητηρίαζαν το νερό και τον αέρα γύρω από τα στρατόπεδά τους. Ο Φλάβιος Ρενάτος Βεγέτιος, συγγραφέας του «Περί στρατιωτικής τέχνης», ο οποίος έζησε στον τέταρτο και πέμπτο αιώνα μ.Χ., έγραψε:

«Αν ένας πολυάριθμος στρατός παραμείνει επί μακρόν σε ένα μέρος το καλοκαίρι ή το φθινόπωρο, τα νερά αλλοιώνονται και ο αέρας μολύνεται, οδηγώντας σε κακοήθεις και θανατηφόρες ασθένειες, τις οποίες δεν μπορεί να αποτρέψει τίποτε άλλο παρά η συχνή αλλαγή στρατοπέδων».

Οι Ρωμαίοι συγγραφείς είχαν επίσης πολλά να πουν για τη μόλυνση του ποταμού Τίβερη, ο οποίος διασχίζει τη Ρώμη. Ο βιογράφος Σουητώνιος, ο οποίος γεννήθηκε γύρω στο 70 μ.Χ., μας λέει ότι ο ποταμός είχε «γεμίσει με σκουπίδια και στενέψει από προεξέχοντα κτίρια» πριν ο αυτοκράτορας Αύγουστος (63 π.Χ.-14 μ.Χ.) λάβει μέτρα για τον καθαρισμό του.

Οι κακές πολιτικές είχαν μολύνει τα νερά του ποταμού. Για παράδειγμα, ο αυτοκράτορας Νέρωνας (37-68 μ.Χ.) πέταξε στο ποτάμι τεράστιες ποσότητες σάπιων σιτηρών. Ο Ρωμαίος ποιητής Ιουβενάλιος (του πρώτου και δεύτερου αιώνα μ.Χ.) αναφέρθηκε στον Τίβερη ως «αναβλύζοντα υπόνομο». Και ο γιατρός Γαληνός (129-216 μ.Χ.) έγραψε ότι ο Τίβερης ήταν τόσο μολυσμένος, ώστε τα ψάρια που αλιεύονταν εκεί να μην είναι ασφαλή για κατανάλωση.

Μέτρα για την προστασία του Ιλισσού

Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι εισήγαγαν διάφορα μέτρα για την πρόληψη ή τη μείωση της περιβαλλοντικής βλάβης. Το 420 π.Χ., για παράδειγμα, οι Αθηναίοι θέσπισαν νόμο για την προστασία του ποταμού Ιλισσού:

«Απαγορεύεται το μούλιασμα των δερμάτων των ζώων και η βυρσοδεψία στον Ιλισσό, πάνω από το Ιερό του Ηρακλή. Απαγορεύεται η ρίψη των υπολειμμάτων του πλυσίματος στον ποταμό».

Οι σύγχρονοι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτό το μέτρο μπορεί να βοήθησε τον Ιλισσό να παραμείνει καθαρός. Και αυτό γιατί συγγραφείς που έζησαν τον τέταρτο αιώνα π.Χ. (μετά την εισαγωγή του νόμου) περιγράφουν τον Ιλισσό ως καθαρό και όμορφο ποτάμι.

Άλλα μέτρα για τη μείωση της ρύπανσης περιλάμβαναν την απαγόρευση της δημόσιας αφόδευσης και ούρησης. Η απαγόρευση του πλυσίματος των ρούχων ή της ρίψης σκουπιδιών στα ποτάμια ήταν επίσης συνήθης. Αλλά είναι απίθανο το κοινό να τηρούσε πάντα αυτούς τους περιορισμούς.

Ορισμένοι ηγεμόνες προσπάθησαν επίσης να κάνουν δημόσια έργα, όπως η κατασκευή υπονόμων και υδραγωγείων, για να απομακρύνουν τη ρύπανση.

Για παράδειγμα, ο αυτοκράτορας Νέρβας, ο οποίος κυβέρνησε το 96-98 μ.Χ., ανέλαβε μια σειρά από κατασκευαστικά έργα για να κάνει τη Ρώμη πιο καθαρή και υγιεινή. Ο Σέξτος Ιούλιος Φροντίνος (35-103 μ.Χ.), διαχειριστής των υδραγωγείων της Ρώμης, μας λέει ότι χάρη στον Νέρβα:

«H εμφάνιση της πόλης είναι καθαρή και αλλαγμένη· ο αέρας είναι καθαρότερος· και οι αιτίες της ανθυγιεινής ατμόσφαιρας, που έδιναν στον αέρα της πόλης τόσο κακό όνομα σε παλαιότερες εποχές, έχουν πλέον εξαλειφθεί».

«Αηδιαστικό θέαμα, βλαβερή δυσοσμία»

Κάποια στιγμή στα τέλη του πρώτου ή στις αρχές του δεύτερου αιώνα μ.Χ., ο Ρωμαίος αριστοκράτης και δικηγόρος Πλίνιος ο Νεότερος (61/62-112 μ.Χ.) έγραψε μια επιστολή προς τον αυτοκράτορα Τραϊανό, ο οποίος κυβερνούσε το 98-117 μ.Χ.. Διαμαρτυρήθηκε για ένα ζήτημα δημόσιας υγείας στην πόλη Άμαστρις, στη σημερινή Τουρκία:

«Ανάμεσα στα κύρια χαρακτηριστικά της Αμάστριδος, κύριε, είναι ένας μακρύς δρόμος μεγάλης ομορφιάς. Σε όλο το μήκος του, όμως, τρέχει κάτι που ονομάζουν ρυάκι, αλλά στην πραγματικότητα είναι ένας βρώμικος υπόνομος, ένα αηδιαστικό θέαμα που αναδίδει μια βλαβερή δυσοσμία. Η υγεία και η εμφάνιση της πόλης θα ωφεληθούν αν καλυφθεί, και με την άδειά σας αυτό θα γίνει».

Ο αυτοκράτορας δέχτηκε, απαντώντας: Υπάρχει κάθε λόγος, αγαπητέ μου Πλίνιε, να καλυφθεί το νερό που λες ότι διαρρέει την πόλη της Αμάστριδος, αν αποτελεί κίνδυνο για την υγεία όσο παραμένει ακάλυπτο».

Αυτή η ιστορία δείχνει ότι οι αρχαίοι γνώριζαν ότι η υγεία της γης, του αέρα και του νερού είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη υγεία. Έτσι, όταν το περιβάλλον βρίσκεται σε ανθυγιεινή κατάσταση, αυτό είναι επίσης επιζήμιο για την υγεία και την ευημερία μας.

Το μήνυμα των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων είναι τόσο αληθινό σήμερα για εμάς όσο ήταν και γι’ αυτούς. Καθώς η ανθρωπότητα παλεύει με πολλαπλές περιβαλλοντικές κρίσεις, αξίζει να αναλογιστούμε αυτή την πανάρχαια γνώση: η διατήρηση του πλανήτη σε υγιή κατάσταση είναι καλή όχι μόνο για το περιβάλλον, αλλά και για εμάς τους ίδιους.