Αννέτα Παπαθανασίου, γιατί είναι σημαντικό να ακούμε ιστορίες για το Ολοκαύτωμα;

Πολυπράγμων χάρη στην αστείρευτη περιέργειά της, η ηθοποιός και σκηνοθέτις Αννέτα Παπαθανασίου, δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Με σπουδές νομικής και υποκριτικής, η ίδια έχει δουλέψει στο θέατρο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, ενώ το 2010 – μαζί με τον Γιώργο Φρατζεσκάκη – ίδρυσαν το Θέατρο Eliart. Σήμερα συνεχίζει να βρίσκεται εκεί και να συνεργάζεται ως ηθοποιός. Επιπλέον, έχει διδάξει θέατρο στην Ελλάδα και στο Αφγανιστάν, ενώ από το 2003 ασχολείται επίσης με την φιλμογραφία και τη σκηνοθεσία ντοκιμαντέρ, δίνοντας έμφαση στις ανθρώπινες ιστορίες. Τελευταία της δουλειά είναι το ντοκιμαντέρ «Η Τέχνη της Μνήμης», το οποίο έκανε πρεμιέρα στο φετινό 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και ετοιμάζεται τώρα για προβολές και στην Αθήνα, από τις 5 Απριλίου στον Δαναό.

Η «Τέχνη της Μνήμης» ακολουθεί την Άρτεμη Αλκαλάη -μια Ελληνίδα Εβραία εικαστικό που ανήκει στην τρίτη γενιά από το Ολοκαύτωμα- σε ένα ταξίδι επεξεργασίας και επούλωσης του οικογενειακού τραύματος μέσα από την τέχνη της: Πίνακες, υφαντά, μαριονέτες, φωτογραφίες και βίντεο αποτελούν τα εργαλεία στην προσπάθειά της να διατηρήσει ζωντανή τη μνήμη. Μέσα από τον φακό της Αννέτας Παπαθανασίου παρακολουθούμε την Αλκαλάη να δημιουργεί, να θυμάται και να μαθαίνει. Μπαίνουμε μαζί της στο άδειο πλέον μαγαζί με υφάσματα που διατηρούσε ο πατέρας της αλλά και στη Συναγωγή, από όπου ο παππούς της συνελήφθη για να μεταφερθεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Την ακολουθούμε στις συγκινητικές συναντήσεις της με επιζώντες του Ολοκαυτώματος που δέχτηκαν να μιλήσουν στην κάμερα για τις ιστορίες τους και να φωτογραφηθούν με το νούμερο στο χέρι τους να διακρίνεται καθαρά.

Με αφορμή, λοιπόν, την «Τέχνη της Μνήμης», η Αννέτα Παπαθανασίου μας μιλά για την επούλωση του συλλογικού τραύματος, τον ψυχοθεραπευτικό ρόλο της τέχνης, τη σημασία να ακούμε σήμερα ιστορίες για το Ολοκάυτωμα αλλά και για όσα εκείνη θα κρατήσει από τη δημιουργική διαδικασία πίσω από το ντοκιμαντέρ.

Το ντοκιμαντέρ «Η τέχνη της μνήμης» έκανε πρεμιέρα στο φετινό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και σύντομα θα προβληθεί και στην Αθήνα, στον Δαναό. Με λίγα λόγια τι πραγματεύεται; Μας δίνετε μια μικρή πρώτη γεύση;

Η «Τέχνη της Μνήμης» στην ουσία πραγματεύεται το πώς η Τέχνη μπορεί να βοηθήσει να διατηρήσουμε τη Μνήμη. Είναι μια ταινία για το έργο της εικαστικού Άρτεμις Αλκαλάη και την τριαντάχρονη πορεία της. Μια έρευνα πάνω στο τραύμα, τη μνήμη, την επούλωση και τη συμφιλίωση. H Αλκαλάη παρουσιάζει τα έργα της, αφηγείται την ιστορία της οικογένειάς της και ξεδιπλώνει τους τρόπους με τους οποίους τα τελευταία χρόνια έχει επεξεργαστεί εικαστικά το συλλογικό τραύμα, τις αποσιωπημένες οικογενειακές ιστορίες και τη μνήμη του Ολοκαυτώματος.

Τι ήταν αυτό που σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με το συλλογικό τραύμα και τη μνήμη του Ολοκαυτώματος;

Γνώριζα την Άρτεμη Αλκαλάη και ήξερα την δουλειά της. Η Άρτεμις ανήκει στην τρίτη γενιά από το Ολοκαύτωμα. Κάποια στιγμή, η ίδια συνειδητοποίησε ότι όλα τα έργα της είχαν ένα κοινό στοιχείο, το τραύμα και την μνήμη. Είτε χρησιμοποιούσε ζωγραφική, είτε υφαντική, είτε φωτογραφία. Προφανώς υπήρχε το προσωπικό τραύμα που επηρέασε όλη την τέχνη της. Όταν είδα την τελευταία της δουλειά που αφορά στις βιντεοσκοπήσεις των Ελλήνων επιζώντων από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης εντυπωσιάστηκα και συγκινήθηκα και σκέφτηκα ότι η μνήμη αυτού του τραγικού γεγονότος πρέπει να διατηρηθεί.

Η τέχνη παίζει σπουδαίο ρόλο στην επούλωση των συλλογικών τραυμάτων.

Γιατί είναι σημαντικό να ακούγονται τέτοιες ιστορίες σήμερα; Και ποιος είναι θα λέγατε ο ρόλος της τέχνης στην επούλωση των συλλογικών τραυμάτων μιας κοινωνίας;

Είναι πολύ σημαντικό να ακούμε ιστορίες για το Ολοκαύτωμα, γιατί έτσι κρατάμε τη μνήμη ζωντανή. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχάσουμε τι συνέβη. Όταν ακούμε τις μαρτυρίες των ανθρώπων που το έζησαν, καταλαβαίνουμε πόσο σημαντικό είναι να μην αφήνουμε το μίσος και την αδικία να κυριαρχούν. Η τέχνη παίζει σπουδαίο ρόλο στην επούλωση των συλλογικών τραυμάτων. Όταν μια κοινωνία βιώνει τραυματικές εμπειρίες, η τέχνη μπορεί να βοηθήσει να επεξεργαστούμε τον πόνο και να τον μετατρέψουμε σε κάτι που να αγγίζει τις καρδιές όλων. Βοηθά να κατανοήσουμε τι συνέβη, να θυμηθούμε και να μπούμε στη θέση του άλλου. Αυτό μπορεί να φέρει θεραπεία και επούλωση και να δημιουργήσει έναν δρόμο για την συμφιλίωση, χωρίς να ξεχνάμε τις δυσκολίες του παρελθόντος.

Έργα της εικαστικού Άρτεμης Αλκαλάη

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ«Εδώ Μιλάνε για Λατρεία» στο 27ο ΦΝΘ: Μια “συναυλία” των Κόρε. Ύδρο κι ένα ταξίδι στον χρόνο12.09.2018

Πώς ήταν η διαδικασία κινηματογράφησης; Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση (ή προκλήσεις) που κληθήκατε να αντιμετωπίσετε;

Πρώτα από όλα μας ενδιέφερε να παρουσιάσουμε τα έργα της καλλιτέχνιδας με τον καλύτερο τρόπο. Γενικότερα μας ενδιέφερε η εικαστική παρουσίαση έτσι ώστε να είναι και η ίδια η ταινία ένα εικαστικό έργο. Επίσης, θέλαμε να παρουσιάσουμε τις συνεντεύξεις που είχε τραβήξει η Αλκαλάη με τους επιζώντες, κάτι που ήταν πολύ δύσκολο να επιλέξουμε, καθώς οι ιστορίες τους ήταν συγκλονιστικές. Η πρόκληση ήταν να παρουσιάσουμε τα μικρά αποσπάσματα από τις αφηγήσεις των επιζώντων με τον ίδιο ευαίσθητο, τρυφερό και γεμάτο αγάπη τρόπο, όπως τις κινηματογράφησε η Αλκαλάη, επιλέγοντας τις πιο αντιπροσωπευτικές στιγμές χωρίς να γίνουν μελοδραματικές.

Με την Άρτεμη Αλκαλάη γνωρίζεστε πολλά χρόνια, από το σχολείο. Είναι η πρώτη φορά που συνεργάζεστε δημιουργικά; Πώς επέδρασε η μακροχρόνια γνωριμία σας στη δημιουργική διαδικασία;

Ναι πράγματι γνωριζόμαστε από παλιά και παρακολουθούμε η μία τη δουλειά της άλλης. Όμως είναι η πρώτη φορά που συνεργαζόμαστε. Πάντως το γεγονός ότι γνωριζόμαστε εδώ και χρόνια, δημιούργησε μία οικειότητα που βοήθησε πολύ στην όλη διαδικασία. Η Άρτεμις ένιωσε ασφάλεια και μπόρεσε να εκφραστεί ελεύθερα μπροστά στην κάμερα. Είχαμε τον ίδιο κώδικα επικοινωνίας και προχωρήσαμε με σεβασμό η μία στο έργο της άλλης, παρά την αγωνία και το άγχος που έχουμε πάντα ως καλλιτέχνες για το τελικό αποτέλεσμα.

Το ντοκιμαντέρ για μένα είναι σαν ένα παζλ με κομμάτια που πρέπει να συνθέσεις για να φτιάξεις μια ιστορία, την οποία δεν μπορείς να προβλέψεις.

Υπήρξε κάποια εμπειρία που σας σημάδεψε κατά την παραγωγή του ντοκιμαντέρ; Κάποια στιγμή ή εικόνα που θα κρατήσετε…

Η μεγαλύτερη συγκίνηση ήρθε όταν παρακολουθούσα τις συνεντεύξεις με τους επιζώντες του Ολοκαυτώματος. Ήταν έντονο το συναίσθημα, γιατί ήξερα ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι πια στη ζωή, αλλά το αποτύπωμά τους είναι ζωντανό μέσω αυτών των συνεντεύξεων. Κάθε φορά σκεφτόμουν πόσο σημαντικό είναι αυτό το αρχειακό υλικό για την ιστορία. Η εικόνα που κρατάω και θα θυμάμαι είναι όταν ο Ντάριο Σεβή, επιζών του Ολοκαυτώματος, τραγούδησε το «Adio Kerida» (Αντίο αγαπημένη) στην Άρτεμη. Είναι μία πολύ τρυφερή στιγμή στην ταινία.

Εσείς τι θα θέλατε να κρατήσουν οι θεατές από την «Τέχνη της μνήμης»;

Θα ήθελα να κρατήσουν τη φράση που λέει η Ευτυχία Εζρά, επιζήσασα του Άουσβιτς, στην ταινία: «Δεν υπάρχει κάτι ωραιότερο από την αγάπη. Η αγάπη δεν μετριέται με τίποτα… Δώστε αγάπη, παιδιά. Η ύλη φεύγει… η αγάπη είναι συναίσθημα και μένει αιώνια. Να το θυμόμαστε. Όλοι θέλουμε την αγάπη, αλλά παράλληλα να την δίνουμε κιόλας απλόχερα».

«Η “Τέχνη της Μνήμης” είναι μια έρευνα πάνω στο τραύμα, τη μνήμη, την επούλωση και τη συμφιλίωση».

Μέσα από τον φακό σας παρακολουθούμε την ιστορία επεξεργασίας και επούλωσης του οικογενειακού τραύματος της Άρτεμης Αλκαλάη μέσω της τέχνης της. Ούσα κι εσείς η ίδια καλλιτέχνις, βιώνετε τη δημιουργία με παρόμοιο ψυχοθεραπευτικό τρόπο;

Φυσικά, η τέχνη είναι ψυχοθεραπευτική. Είμαι ηθοποιός και σκηνοθέτις, έχω διδάξει θέατρο και έχω εκπαιδεύσει παιδιά στο θεατρικό παιχνίδι. Η τέχνη κυριαρχεί στη ζωή μου και δεν θα μπορούσα να κάνω τίποτα άλλο. Δεν ξέρω αν λειτουργεί ψυχοθεραπευτικά, αλλά σίγουρα ξέρω ότι αν δεν δημιουργώ καλλιτεχνικά, δεν μπορώ να ζήσω.

Πώς ξεκίνησε για εσάς η ενασχόληση με το ντοκιμαντέρ; Τι είναι αυτό που σας γοητεύει σε αυτό το είδος;

Με γοητεύει να μαθαίνω καινούρια πράγματα να εξερευνώ καινούριους κόσμους, που μου είναι άγνωστοι. Μου αρέσει η περιπέτεια και τελικά το ντοκιμαντέρ για μένα είναι σαν παιχνίδι, σαν ένα παζλ που έχει κομμάτια που πρέπει να τα συνθέσεις και να φτιάξεις μια ιστορία, την οποία δεν μπορείς με σιγουριά να την προβλέψεις, μερικές φορές είναι και εντελώς απρόβλεπτη. Επίσης το ντοκιμαντέρ είναι ο δικός μου τρόπος να παρατηρώ την πραγματικότητα και να παρουσιάζω αυτά που με απασχολούν, όπως είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Πιστεύω πως ο άνθρωπος έχει πολλά ταλέντα κρυμμένα μέσα του, που περιμένουν να τα ανακαλύψει αν είναι ανοιχτός και τολμηρός.

Ποια είναι τα βασικά κριτήρια που καθορίζουν το θέμα με το οποίο θα καταπιαστείτε προσωπικά σε ένα ντοκιμαντέρ; Υπάρχουν κάποια προσωπικά κριτήρια που ακολουθείτε όταν αποφασίζετε ποια ιστορία αξίζει να ειπωθεί;

Δεν έχω συγκεκριμένο κριτήριο. Κυρίως με απασχολούν τα ανθρώπινα και ιδιαίτερα τα γυναικεία δικαιώματα. Κάποιες φορές, με προσελκύει ένας χαρακτήρας ή μία προσωπικότητα, άλλες φορές μπορεί να ανακαλύπτω έναν τόπο ή έναν λαό που δεν γνωρίζω καθόλου και είναι δύσκολο να προσεγγιστεί.

Παρότι τα ντοκιμαντέρ μπορούν να είναι εξίσου συναρπαστικά και αποκαλυπτικά με τη μυθοπλασία, φαίνεται πως το ευρύ κοινό συχνά τα παρακάμπτει. Πού πιστεύετε ότι οφείλεται αυτό; Είναι θέμα πρόσβασης, μάρκετινγκ ή μήπως υπάρχει μια βαθύτερη προκατάληψη απέναντι στο είδος;

Δύσκολη ερώτηση. Νομίζω ότι υπάρχει κάποια προκατάληψη απέναντι σε αυτό το είδος. Δεν γνωρίζει ο κόσμος πόσο συναρπαστικά μπορεί να είναι τα δημιουργικά, όπως λέμε, ντοκιμαντέρ. Συνήθως συνδέουν το ντοκιμαντέρ με εκπαιδευτικά προγράμματα ή ρεπορτάζ, αλλά αυτή τη στιγμή όλο και περισσότερα ντοκιμαντέρ προβάλλονται στον κινηματογράφο και διηγούνται ιστορίες με αρχή μέση και τέλος, όπως η μυθοπλασία. Η διαφορά είναι ότι αυτά είναι αληθινές ιστορίες, πραγματικά κομμάτια της ζωής. Είναι σημαντικό κάποιος να μπει στην αίθουσα ή να παρακολουθήσει το ντοκιμαντέρ στη τηλεόραση. Φυσικά είναι και θέμα μαρκετινγκ και προβολής. Αν υπήρχε μία ζώνη στην τηλεόραση, σε καλή ώρα, ώστε να προσελκύσει το κοινό να δει τα ντοκιμαντέρ μας και περισσότεροι κινηματογράφοι να τα πρόβαλλαν, φυσικά θα είχαν περισσότερους θεατές.

«Η τέχνη παίζει σπουδαίο ρόλο στην επούλωση των συλλογικών τραυμάτων. Όταν μια κοινωνία βιώνει τραυματικές εμπειρίες, η τέχνη μπορεί να βοηθήσει να επεξεργαστούμε τον πόνο και να τον μετατρέψουμε σε κάτι που να αγγίζει τις καρδιές όλων.»

Πώς θα μπορούσε ο κόσμος να γνωρίσει καλύτερα αυτή την τέχνη;

Ο κόσμος θα μπορούσε να γνωρίσει καλύτερα το ντοκιμαντέρ μέσα από περισσότερη προβολή και εκπαίδευση. Η συμμετοχή σε φεστιβάλ ντοκιμαντέρ, η μετάδοση σε τηλεοπτικά κανάλια ή πλατφόρμες streaming, και η δημιουργία ειδικών εκδηλώσεων ή συζητήσεων γύρω από τα ντοκιμαντέρ θα βοηθούσαν στη διάδοση της τέχνης αυτής. Επίσης, η ενσωμάτωσή τους στο σχολικό πρόγραμμα και η χρήση κοινωνικών δικτύων για την προβολή τους θα μπορούσε να κάνει τα ντοκιμαντέρ πιο γνωστά και να ενδιαφέρουν περισσότερους ανθρώπους.

Νομίζω ότι υπάρχει κάποια προκατάληψη απέναντι στο ντοκιμαντέρ σαν είδος.

Είστε ένας άνθρωπος με πολλά ενδιαφέροντα. Εκτός από την ενασχόληση με τα ντοκιμαντέρ τις τελευταίες δύο δεκαετίες, είστε ηθοποιός και σκηνοθέτις, διδάσκετε θέατρο, ενώ έχετε σπουδάσει και Νομική. Όλα αυτά προέκυψαν στη ζωή σας συγκυριακά ή καλύπτουν κάποια εσωτερική ανάγκη για εξερεύνηση και ποικιλία;

Νομίζω πως είναι μια εσωτερική ανάγκη, κάτι που με ωθεί να εξερευνώ καινούρια πράγματα και να βουτάω σε διαφορετικούς κόσμους. Έχω μια αστείρευτη περιέργεια και πιστεύω πως ο άνθρωπος έχει πολλά ταλέντα κρυμμένα μέσα του, που περιμένουν να τα ανακαλύψει αν είναι ανοιχτός και τολμηρός. Μου αρέσει να δοκιμάζω νέες εμπειρίες. Η περιπέτεια είναι αυτό που με γεμίζει, και το πιο συναρπαστικό είναι να γνωρίζω νέους κόσμους και ανθρώπους.

Τι έρχεται για εσάς μετά την «Τέχνη της μνήμης;» Υπάρχουν μελλοντικά σχέδια που μπορείτε να μοιραστείτε μαζί μας;

Αυτή τη στιγμή προετοιμάζω μία σκηνοθεσία για το θέατρο για τον ερχόμενο χειμώνα. Από όσο ξέρω θα επαναλάβουμε το έργο «Αθώος ή Ένοχος» για τέταρτη χρονιά στο θέατρο Eliart, όμως με ενδιαφέρει να παίξω σε ένα καινούριο έργο με έναν ενδιαφέροντα ρόλo. Επίσης έχω κάποιες ιδέες για ένα νέο ντοκιμαντέρ, αλλά είναι ακόμα νωρίς να το συζητήσουμε.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑΙσραήλ: Ελεύθερος ο βραβευμένος με Όσκαρ Παλαιστίνιος σκηνοθέτης του «No Other Land»12.09.2018

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ