Νησιωτικά κράτη + κλιματική αλλαγή = υπαρξιακή κρίση

Εδώ και δεκαετίες οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι χωρίς δράση για την καταπολέμηση των εκπομπών αερίων, ορισμένα νησιά με χαμηλό υψόμετρο θα εξαφανιστούν κυριολεκτικά κάτω από τα κύματα. Πολλά άλλα θα μείνουν ακατοίκητα, καθώς τα ακραία καιρικά φαινόμενα θα χτυπούν όλο και περισσότερο τις ακτές τους.

Τα μικρά νησιωτικά κράτη έχουν αποκτήσει ισχυρή φωνή στα διεθνή φόρα, πιέζοντας για πιο φιλόδοξες πολιτικές ώστε να επιβρανθυνθεί η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας. Παράλληλα, βρίσκονται αντιμέτωπα με δύσκολες επιλογές – τόσο για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής όσο και για τη χρηματοδότησή τους.

Οπως αναφέρει ρεπορτάζ του BBC,  στην πρόσφατη ολομέλεια της συνόδου COP29 του ΟΗΕ για το κλίμα στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, ο Τοϊολοσουλουσούλου Σέντρικ Σούστερ, πρόεδρος της Συμμαχίας Μικρών Νησιωτικών Κρατών (AOSIS), είπε στους συμμετέχοντες ότι «ο χρόνος δεν είναι με το μέρος μας» και τους προέτρεψε να εφαρμόσουν φιλόδοξα σχέδια για την κλιματική κρίση. «Δεν μπορούμε να το κάνουμε μόνοι μας, χρειαζόμαστε χρηματοδότηση» είπε χαρακτηριστικά.

Από την ανάκτηση εκτάσεων γης από τη θάλασσα μέχρι την πώληση υπηκοοτήτων, οι νησιωτικές χώρες με χαμηλό υψόμετρο επιβάλλουν μια σειρά από δραστικά έως ασυνήθιστα μέτρα για τη διάσωσή τους από τις επιπτώσεις των ολοένα εντονότερων φαινομένων που προκαλεί η κλιματική αλλαγή.

Δημιουργία νέων εκτάσεων γης

Με την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, μια προφανής αντιμετώπιση είναι η δημιουργία νέας γης. Αυτή ήταν η προσέγγιση των Μαλδίβων, ενός αρχιπελάγους με 1.200 νησιά, περίπου 650 χλμ. νότια της Ινδίας. Με το χαμηλότερο έδαφος στον κόσμο, τα νησιά των Μαλδίβων αντιμετωπίζουν υπαρξιακό πρόβλημα εξαιτίας των πλημμυρών, οι οποίες σταδιακά θα οδηγήσουν μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού της σε αναγκαστική μετανάστευση.

Σε μια προσπάθεια να προστατευθούν, να υποστηρίξουν τη γεωμετρική πληθυσμιακή αύξηση των νησιών τους και να αναπτύξουν την οικονομία τους, οι Μαλδίβες εργάζονται εδώ και δεκαετίες πάνω σε ένα τεράστιο έργο αποκατάστασης γης. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, τουλάχιστον 186 από τα 1.149 νησιά τους έχουν κάποιο ενεργό σχέδιο ανάκτησης εκτάσεων γης, ενώ περισσότερα τέτοια πρότζεκτ βρίσκονται στα σκαριά.

Αλλά αυτές οι πρωτοβουλίες βρίσκονται συχνά στο έλεος φαινομένων όπως οι πλημμύρες. Μια μελέτη του 2023 διαπίστωσε ότι αυτοί οι αναδασμοί, όπως ονομάζονται, «στερούνται συστηματικής προσέγγισης» για την πρόβλεψη της ανόδου της στάθμης της θάλασσας και αποτυγχάνουν να λάβουν υπόψη τους τοπικούς κινδύνους πλημμυρών στις επιλογές των σχεδιασμών τους.

Η IPCC, το όργανο του ΟΗΕ για το κλίμα, προειδοποιεί ότι οι αναδασμοί γης ενδέχεται να προκαλέσουν έναν «φαύλο κύκλο» για τα μικρά νησιά. Με την υποβάθμιση οικοσυστημάτων όπως οι ύφαλοι και τα μαγκρόβια δένδρα, η εδαφική αποκατάσταση μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την προστασία που προσφέρουν στις νησιωτικές κοινότητες, αυξάνοντας έτσι την ευπάθειά τους.

Απαντώντας σε αυτές τις ανησυχίες, ο Αλί Σάρεφ, ειδικός απεσταλμένος των Μαλδίβων για την κλιματική αλλαγή, λέει στο BBC ότι, καθώς το 99% της επικράτειας των νησιών αποτελείται από θάλασσα, η έλλειψη γης παραμένει μια από τις πιο πιεστικές προκλήσεις τους. Οπότε οι αναδασμοί αποτελούν απαραίτητη στρατηγική για τις ανάγκες του αυξανόμενου πληθυσμού των νησιών και την οικονομική του ανάπτυξη.

Ωστόσο, όπως υποστηρίζει, η χώρα έχει θεσπίσει κανόνες για την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων και των ζημιών από την ανάκτηση γης. Τα τελευταία χρόνια οι Μαλδίβες έχουν δώσει «μεγάλη έμφαση» σε λύσεις που βασίζονται στη φύση, αποκαθιστώντας μαγκρόβια δένδρα και κοραλλιογενείς υφάλους, στην προσπάθειά τους να ελαχιστοποιήσουν τις επιπτώσεις των οικοδομικών εργασιών στις ακτές.

Ο Σαρέφ αναγνωρίζει τις προκλήσεις της εξισορρόπησης της ανάπτυξης με την περιβαλλοντική βιωσιμότητα, λέγοντας ότι τα έργα αποκατάστασης γης στη χώρα ενσωματώνουν την κλιματική ανθεκτικότητα και την προστασία του οικοσυστήματος. Φέρνει ως παράδειγμα την οικολογική πόλη Ρας Μαλέ, που είναι σχεδιασμένη να υψώνεται τρία μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και να τροφοδοτείται εξ ολοκλήρου από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

Θαλάσσιες άμυνες

Το πιο συνηθισμένο μέτρο που χρησιμοποιείται στα νησιά για την προστασία των ακτών, πάντως, είναι τα θαλάσσια τοιχώματα. Υπόσχονται διπλό όφελος – τόσο για την πρόληψη της ολίσθησης του εδάφους (διάβρωση των ακτών) όσο και για την προστασία της ακτογραμμής από τα κύματα και τις πλημμύρες.

Ωστόσο τα κακώς κατασκευασμένα θαλάσσια τοιχώματα μπορεί να καταρρεύσουν – σε νησιά του Ινδικού Ωκεανού, όπως οι Σεϊχέλες, οι ακτές είναι «γεμάτες με σπασμένα θαλάσσια τείχη και φράγματα (προστατευτικές κατασκευές κάθετα προς την ακτή)», σύμφωνα με την IPPC.

Τα θαλάσσια τοιχώματα μπορούν να μετατοπίσουν αλλού τα προβλήματα διάβρωσης της ακτογραμμής και πλημμύρας των πεδινών περιοχών. Ενα θαλάσσιο τείχος που είχε ανεγερθεί για την προστασία ενός χωριού στη Σαμόα –νησιωτική χώρα στον νότιο Ειρηνικό, βόρεια της Νέας Ζηλανδίας– δεν στάθηκε αρκετό για να προστατευθούν όλα τα σπίτια, με αποτέλεσμα ορισμένες οικογένειες να υποστούν τις επιπτώσεις των τεράστιων κυμάτων.

Εξαγορά διαβατηρίων

Τέτοιες πρωτοβουλίες, βέβαια, είναι κοστοβόρες, και η χρηματοδότησή τους συνιστά πρόκληση. Παράλληλα, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας δεν είναι η μόνη κλιματική απειλή για τα νησιωτικά έθνη με χαμηλό υψόμετρο. Η Δομινικανή Δημοκρατία, εξαιρετικά ευάλωτη σε καταστροφές νησιωτική χώρα της Καραϊβικής, υιοθετεί μια ασυνήθιστη και δυνητικά επικίνδυνη στρατηγική.

Η χώρα επικεντρώθηκε στην ανάπτυξη των υποδομών της για την παρακολούθηση του καιρού, του όγκου νερού και των συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης για καταστροφές. Τοποθέτησε τεράστια δεξαμενόπλοια για την παροχή καθαρού νερού σε περίπτωση τυφώνα ή ξηρασίας, ανοικοδομώντας παράλληλα και το σεισμικό της δίκτυο παρακολούθησης, που καταστράφηκε από το πέρασμα του τυφώνα Μαρία το 2017.

Ως μία από τις πιο σεισμικές και ηφαιστειακά ενεργές χώρες της Καραϊβικής –και επιρρεπής στις κατολισθήσεις–, η Δομινικανή Δημοκρατία άρχισε να φυτεύει περισσότερα αυτοφυή φυτά και να δημιουργεί άλλες υποδομές για να βοηθήσει στη σταθεροποίηση των πλαγιών της. Με στόχο την εξασφάλιση σταθερής χρηματοδότησης για όλες αυτές τις πρωτοβουλίες, η χώρα έχει εφαρμόσει ένα πρόγραμμα εξαγοράς διαβατηρίων.

Χώρες της Δύσης όπως το Ηνωμένο Βασίλειο εκφράζουν ανησυχίες για τις αθρόες παραχωρήσεις δομινικανής υπηκοότητας. Ερευνα της Κομισιόν το 2023 αποκάλυψε ότι η χώρα εκδίδει πολλά περισσότερα διαβατήρια από όσα δηλώνει επισήμως, γεγονός που θέτει σε ασφάλεια το διεθνές εμπόριο. Η ΕΕ προτείνει την αναστολή του καθεστώτος επίσκεψης χωρίς βίζα σε κράτη-μέλη της για όσες χώρες πωλούν υπηκοότητα.

Κλιματικές οικονομικές ενισχύσεις

Τα αυξανόμενα προβλήματα που αντιμετωπίζουν μικρές αναπτυσσόμενες νησιωτικές χώρες από την κλιματική κρίση τούς προκαλούν απογοήτευση για την αργή πρόοδο των συνομιλιών του ΟΗΕ σχετικά με την οικονομική υποστήριξη που έχουν ανάγκη. Στόχος της συνόδου COP-19 ήταν μια συμφωνία για χρηματοδότηση ύψους 1,23 τρισ. ευρώ – την ώρα που τα νησιωτικά κράτη πιέζουν για 37 τρισ. ευρώ, ειδικά για τα ίδια.

Τις τελευταίες ώρες του συνεδρίου η AOSIS αποχώρησε προσωρινά από τις συνομιλίες για την οικονομική ενίσχυση, με τον επικεφαλής οικονομικό διαπραγματευτή της Μικάι Ρόμπερτς να δηλώνει στο BBC ότι κάποιες μεγάλες χώρες «γελούσαν» με τη Συμμαχία και τις αξιώσεις της για μεγαλύτερα χρηματικά ποσά ώστε να καταπολεμήσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα εδάφη της, τονίζοντας ότι η οικονομική ζημία των χωρών της AOSIS είναι τεράστια σε σχέση με τους προτεινόμενους πόρους.

Σε δήλωσή της, η απεσταλμένη για το κλίμα των Νήσων Μάρσαλ, Τίνα Στέγκε, ανέφερε ότι η διάσκεψη COP-19 παρουσίασε δείγματα «του χειρότερου πολιτικού οπορτουνισμού». «Φεύγουμε με ένα πολύ μικρό τμήμα της χρηματοδότησης που χρειάζονται επειγόντως οι ευάλωτες στην κλιματική κρίση χώρες» είπε. «Δεν είναι καν αρκετό, αλλά είναι μια αρχή».

Οι υποστηρικτές του κλίματος προειδοποιούν τις απογοητευμένες νησιωτικές χώρες να μην αποχωρούν από αυτές τις συνομιλίες, γιατί τέτοιες κινήσεις δίνουν ερείσματα στα ανεπτυγμένα και δυσανάλογα ενεργοβόρα κράτη να τους κόβουν την πρόσβαση στη χρηματοδότηση. Αλλα νησιωτικά κράτη, απογοητευμένα από την έλλειψη κινητικότητας στο θέμα της οικονομικής ενίσχυσης καταπολέμησης της κλιματικής κρίσης, ακολουθούν διαφορετικές τακτικές.

Η πρωθυπουργός των Μπαρμπάντος, Μία Μότλεϊ, υποστηρίζει δυναμικά τη μεταρρύθμιση του διεθνούς οικονομικού συστήματος, εστιάζοντας στη διαγραφή και στην αναδιάρθρωση του χρέους των ευάλωτων χωρών, ώστε να μπορούν να χρηματοδοτούν καλύτερα μέτρα για τη μείωση των εκπομπών αερίων, την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή και την αντιμετώπιση των κλιματικών καταστροφών.

Επανεξέταση του χρέους

Η «Πρωτοβουλία Bridgetown» που προτείνει η Μότλεϊ ξεκίνησε το 2022 και ζητά μια σειρά από αλλαγές σε πολυμερείς δανειστές, όπως το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα, με εισαγωγή «ρητρών φυσικής καταστροφής» για αυτόματη αναστολή της εξυπηρέτησης του χρέους όταν χτυπούν κλιματικές καταστροφές. Μαζί με άλλα νησιά, όπως το Μπελίζ και οι Σεϋχέλλες, τα Μπαρμπάντος προτείνουν σύστημα ακύρωσης χρεών, με αντάλλαγμα τοπικές επενδύσεις οικολογικής συντήρησης.

Η υψηλότερη συχνότητα των κλιματικών καταστροφών οδηγεί σε πρωτοβουλίες επανεξέτασης των μεθόδων δανεισμού σε φτωχότερες χώρες. Κοινή επιστολή των πρωθυπουργών της Αντίγκουα και Μπαρμπούντα, του Αγίου Βικεντίου και των Γρεναδινών και Γρενάδας, τον Ιούλιο του 2024, αναφέρεται στην «τρομερή καταστροφή που προκάλεσε ο τυφώνας Μπέριλ» το καλοκαίρι του 2024 στις μικρές νησιωτικές οικονομίες.

Απευθυνόμενη στην κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου, η επιστολή ζητά άμεση διαγραφή του χρέους και στις τρεις χώρες, και την εφαρμογή ενός «Σχεδίου Μάρσαλ» για τα μικρά νησιωτικά κράτη, αντίστοιχο του προγράμματος υποστήριξης που πρόσφεραν οι ΗΠΑ στην κατεστραμμένη μεταπολεμικά Ευρώπη στα τέλη της δεκαετίας του 1940.

Δικαστικοί αγώνες

Ορισμένα μικρά νησιωτικά κράτη προσφεύγουν τώρα στα διεθνή δικαστήρια, χρησιμοποιώντας τα ως μοχλό πίεσης απέναντι στις πλουσιότερες χώρες, για να τις αναγκάσουν να αναλάβουν δράσεις απέναντι στις εκπομπές αερίων και να χρηματοδοτήσουν οικολογικές πρωτοβουλίες. Αιτούνται οικονομικές ενισχύσεις για την κάλυψη των απωλειών και των ζημιών από τις κλιματικές επιπτώσεις – ένα θέμα που προκαλεί εντάσεις στις συνομιλίες για το κλίμα.

Τον Σεπτέμβριο του 2022, οκτώ ιθαγενείς του Πορθμού Τόρες –θαλάσσιου διαύλου μεταξύ της νήσου Νέας Γουινέας και της Αυστραλίας– κέρδισαν μια νομική αγωγή εναντίον της Αυστραλίας στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, για ζημιές που προκαλούνται από το κλίμα στις προγονικές τους εστίες. Ηταν η πρώτη κερδισμένη αγωγή από κατοίκους κλιματικώς ευάλωτου νησιού με χαμηλό υψόμετρο, εναντίον ενός ανεπτυγμένου κράτους.

Μαζικές μετεγκαταστάσεις

Κάποιες χώρες που αντιμετωπίζουν υπερκάλυψη μεγάλου τμήματος της χερσαίας μάζας τους από την επιφάνεια της θάλασσας καταστρώνουν σχέδια μετεγκατάστασης των πολιτών τους – όπως το Τουβάλου, ένα έθνος ατόλης με εννέα κοραλλιογενή νησιά στον Ειρηνικό Ωκεανό. Οι ετήσιες ζημιές εξαιτίας πλημμυρών μέχρι το τέλος του αιώνα θα μπορούσαν να ανέλθουν σε πάνω από το 70% του ΑΕΠ της χώρας.

Αντιμέτωπες με το ενδεχόμενο εξαφάνισης της χώρας τους, οι Αρχές του Τουβάλου αποφάσισαν να δημιουργήσουν το πρώτο τρισδιάστατο ψηφιακό αντίγραφο κράτους στον κόσμο, που καταγράφει τα πάντα – από τα σπίτια μέχρι τις παραλίες και τα δέντρα. Καθώς οι πολίτες εγκαταλείπουν το νησί τους, το Τουβάλου αντιμετωπίζει τον κίνδυνο απώλειας του στάτους του ως ανεξάρτητο κράτος, οπότε έχει ενσωματώσει έναν νέο ορισμό της έννοιας του κράτους στο Σύνταγμά του.

Σε μια σύνοδο υψηλού επιπέδου του ΟΗΕ τον Σεπτέμβριο του 2024, τα μικρά νησιωτικά κράτη εξέδωσαν κοινή δήλωση, επιβεβαιώνοντας το δικαίωμά τους να διατηρήσουν το καθεστώς του ανεξάρτητου κράτους, της εδαφικής κυριαρχίας τους και της ένταξής τους στον ΟΗΕ, ασχέτως της πορείας ανόδου της στάθμης της θάλασσας στα εδάφη τους. Είναι ένας συμβολικός τρόπος για να καταστήσουν τα νησιά τους ουσιαστικά, αλλά και βιώσιμα για τους πολίτες τους.

. . .